Մեծից փոքր կռվել ու մինչև վերջ պահել են Սարուշենը, դիմադրել՝ մինչև գյուղում մնացած մարդիկ տարհանվեն
Նախքան 2023 թվականի սեպտեմբերյան իրադարձություններն ու Արցախի հայաթափումն Ասկերանի շրջանի Սարուշեն գյուղը գրեթե ամեն օր հայտնվում էր Արցախի ՊԲ և ՆԳՆ պաշտոնական հաղորդագրություններում։ Սարուշենն առաջնագիծ էր դարձել 2020 թվականի պատերազմից հետո, իսկ այստեղ հրադադարի խախտումները պարբերաբար էին, տեղացիների համար՝ սովորական։
Գյուղի, հայրենիքի հանդեպ ունեցած սերը սարուշենցիներն ապացուցել են այնտեղ մնալով, թշնամու «քթի տակ» վարուցանք անելով, ընտանիք կազմելով, նոր ծնունդների կյանք տալով։
Համայնքի ղեկավար Կարեն Գասպարյանը, MediaHub-ին պատմելով Սարուշենի մասին, ափսոսանքով ասաց, որ չնայած գյուղացիների մղած հերոսական ճակատամարտին, Արցախի կորստով ամեն ինչ արժեզրկվեց. «Մինչդեռ, մենք հրազենային միջոցներով կռվում էինք անհավասար մարտում, անօդաչու սարքերի ու հրետանու հարվածների տակ»։
Սեպտեմբերի 19-ին, առավոտյան ժամը 11-ի սահմաններում, Սարուշենում նկատել են հարևան Սարգսաշեն գյուղից առաջ եկող ադրբեջանական զորքին։ Հավաքվել են տղամարդկանցով, առաջին ազատամարտում հաղթանակ կերտած վետերաններից մինչև պատանիներ։ Զինվել են ունեցած միջոցներով ու կանխել թշնամու առաջխաղացումը դեպի իրենց գյուղ։
«Կեսօրին մեզ վրա եկան առաջին հրթիռները։ Գյուղացիներից կազմված կամավորական ջոկատը միացավ աշխարհազոր ուժերին ու պաշտպանության բանակի զորքին։ Մենք դիրքավորվել էինք չպահվող հատվածներում և կռվում էինք։ Ցավոք, ադրբեջանական զորքի առաջխաղացումը կասեցնելիս Սարուշենից 10 հոգի զոհվել են, մեծ թվով գյուղացիներ վիրավորվել»,- ասաց համայնքի ղեկավարը։
Գնալով մարտերն ավելի էին թեժանում, դիրքերից ընդամենը 3 կմ հեռավորության վրա բնակավայրն էր, կանայք, երեխաներ, անօգնական ծերեր։ Այդ մեկ օրվա ընթացքում կյանքը տեղափոխվել էր ստորգետնյա տներ, ամենուր մահ էր ու սարսափ։ Սարուշենի պես ծաղկուն գյուղը նման էր ուրվական-բնակավայրի։
«Տեսնելով, որ շատ ենք զոհեր տալիս ու հնարավոր չէր շարունակել մարտը, տղաներին հորդորել եմ չնահանջել, չլքել դիրքը, դիմադրել՝ մինչև գյուղում մնացած մարդկանց կտարհանենք»,- ասաց մեր զրուցակիցը։
Կարեն Գասպարյանի խոսքով՝ 2020 թվականի պատերազմից հետո Սարուշենից անտառային այլընտրանքային ճանապարհ են կառուցել դեպի Մսմնա գյուղ։ Այդպես բնակիչների մեծ մասը ոտքով, ով հնարավորություն է ունեցել՝ ավտոմեքենայով լքել են Սարուշենը։ Համագյուղացի Շաբո Գրիգորյանն իր բեռնատարով հիմնական ճանապարհով օգնության է դուրս գալիս գյուղացիներին ընդառաջ, բայց Խաչմաչի խաչմերուկում ադրբեջանցիները սպանում են վերջինիս։
«Նույն հատվածում նրանք սպանել են սարուշենցի ևս մեկ խաղաղ բնակչի։ Հակառակ մեր զգուշացումների, գյուղացիներից մեկը վիրավորված բարեկամին իր մեքենայով փորձել է հասցնել Ստեփանակերտ՝ դարձյալ հիմնական ճանապարհով։ Կրակել են մեքենայի վրա, երկուսին էլ սպանել տեղում»,- պատմեց դեպքերի ականատեսը։
Սեպտեմբերի 19-ի գիշերը սարուշենցիները տարհանվել են դեպի Ստեփանակերտ։ Բնակիչներին տեղափոխելու ճանապարհն էլ հեշտ չէր, նախ, այն առումով, որ Կարենը 3 անգամ գնացել ու հետ է եկել, ապա անընդհատ կրակում էին նաև այդ միկրոավտոբուսի ուղղությամբ։ Կարենը՝ որպես առաջնորդ ու համայնքի ղեկավար, հետո միացել է տղաներին։
«Վիրավորներ շատ կային, պիտի ժամանակին տեղափոխեինք»,- ասում է նա ու հավելում, որ մտքով չի էլ անցել, որ մի քանի ժամ հետո ինքն էլ վիրավորում կստանա.
«Վիրավորներին իմ ավտոմեքենա տեղափոխելիս կրակել են ու պայթեցրել։ Արագ եկել ու գյուղից մեկ այլ մեքենայով նրանց հանել եմ։ Մեքենայի վրա կրակել են, մեջքից բեկորային վիրավորում եմ ստացել, բայց շարունակել եմ վարել։ Այդպես մի քանի անգամ եկել ու հետ եմ գնացել, քանի որ տղերքին խոստացել էի՝ «կգամ, ձեզ էլ կտանեմ»։ Այդ ընթացքում վերքս հասցրել եմ վիրակապել»:
Կրակի դադարից 4 օր անց միայն հնարավոր եղավ փրկարարների օգնությամբ դուրս բերել այն գյուղացիների մարմինները, ովքեր զոհվել էին դիրքերում։ Եվս մեկ մեծահասակ խաղաղ բնակիչ մնացել էր իր տան նկուղում, նրան ևս տեղափոխել են Ստեփանակերտ։ Սարուշենում՝ մեծից փոքր կռվել ու մինչև վերջ պահել են գյուղը։ «Այդպես թշնամուն չի հաջողվել գրավել Սարուշենը։ Տարիքն առած տղամարդիկ անգամ հերթապահել են զենքերով, որ «թուրքը չմտնի, գյուղում մեկի մազը չծռի»,- նշեց նա։
«Սեպտեմբերյան իրադարձությունները խլեցին 16 հոգու կյանք, որից 4-ը՝ վառելիքի պահեստում բռնկված հրդեհից»,- հավելեց մեր զրուցակիցը։
Հունան Թադևոսյան